در مطلب قبلی درباره مفهوم نقطه اهرمی ، چند نمونه آن را معرفی کردیم و در این مطلب قصد داریم درباره موارد 12، 11 و 10 در لیست نقاط اهرمی بیشتر صحبت کنیم.
12- ثوابت، پارامترهاو اعداد (یارانه، مالیات و استانداردها)
در ادبیات تفکر سیستمی پارامترها به معنی اعدادی هستند که تعیین می‌کنند هر مقدار اختلاف بین وضعیت دلخواه و وضعیت کنونی، باعث چه مقدار تغییر در نرخ ورودی و خروجی می‌شود. شاید شیر تنظیم سفت شود و تغییر نرخ ورود آب زمان‌بر گردد.
شاید شیر تخلیه بگیرد و تنها اجازه ایجاد جریانی اندک را بدهد (فارغ از اینکه چقدر آن را باز کرده باشید). تمامی این‌ها به اعدادی بستگی دارد که هرچند برخی از نظر فیزیکی غیرقابل تغییرند اما بسیاری دیگر نقاطی هستند که ما از طریق آن‌ها در سیستم مداخله میکنیم.
ذخیره ملی را در نظر بگیرید. درآمد مالیاتی و صادراتی آن را افزایش می‌دهد و هزینه‌های دولت از آن می‌کاهد. مجلس و رئیس‌جمهور بحث‌های بسیار بسیار زیادی درباره پارامترهای تغییر دهند آن دارند. که می‌تواند درباره میزان مالیات یا مصارف بودجه باشد. از آن‌جایی که این شیرهای پرکننده و تخلیه کننده به ما (به عنوان رای‌دهندگان) متصل هستند، از آن‌ها استفاده‌های سیاسی هم می‌شود.
برای تنظیم آلودگی هوای شهرها، دولت پارامترهایی را تعیین می‌کند که استانداردهای کیفیت هوای نام دارد. برای تضمین مقادیر جنگل‌های مورد نیاز، مقدار قطع سالیانه درختان را محدود می‌کند. سازمان‌ها هم پارامترهایی نظیر نرخ حقوق و قیمت محصول / خدمت تعیین می‌کنند.
مقدار زمینی که برای آیندگان کنار می‌گذاریم، حداقل حقوق، میزان هزینه صرف شده برای درمان ایدز یا تسلیهات نظامی و کامزد دریافتی بانک‌ها برای خدماتشان همگی پارامترهایی هستند که نرخ شیرهای ورود و خروج را تغییر می‌دهند.
به همین خاطر با تغییر سیاستمداران دست‌هایی که روی این شیرها هستند هم تغییر می‌کند. اما در صورتی که شیرها همان شیرهای سابق باشند که به همان سیستم قدیمی وصل شده شده‌اند و بر اساس همان اطلاعات و اهداف و قوانین سابق عمل کنند، سیستم تغییر چندانی نخواهد کرد.
انتخاب یک رئیس‌جمهور قطعا شرایط متفاوتی نسبت به انتخاب دیگری بوجود می‌آورد، ولی از آن‌جایی که هر کدام به همان سیستم اجتماعی-اقتصادی قبلی متصل هستند، تغییرات آنچنان فاحش نخواهد بود. شاید نحوه ایجاد درآمد برای یک کشور و ورود پول به این سیستم مهم باشد، اما این مربوط به موارد بعدی در لیست نقاط اهرمی است.
به همین خاطر در لیست خانم مدوز پارامترها در انتها آمده‌اند و کمترین توان اهرمی را دارند. با این وجود بیشترین تمرکز افراد هنگام مداخله و سیاست‌گذاری معطوف به پارامترهاست.
این به معنی مهم نبودن پارامترهای نیست، مخصوصا در کوتاه مدت و همچنین برای شخصی که خود مستقیما در مسیر جریان قرار دارد. شاید دلیل اهمیت بیش از حد افراد به این نقطه اهرمی و جنگ‌های بسیار بر سر آن همین باشد. اما اقدامات آن‌ها به ندرت رفتار سیستم را تغییر می‌دهد.
اگر سیستم ساکن شده باشد، تغییر جریان شیر ورود و خروج، آن را به راه نخواهد انداخت. اگر هم تلاطم بسیار داشته باشد، پارامترها آن را پایدار نمی‌کنند. کنترل یک سیستم پیچیده اجتماعی که به از کنترل خارج شده نیز از این مسیر امکان‌پذیر نیست (مانند وعده‌های شاهپور بختیار که درست قبل از پیروزی انقلاب کاری از پیش نبرد).
به همین خاطر تعیین محدودیت‌های حمل و نقل تاثیر چندانی در پاک شدن هوا نداشته است و تا حدی افزایش قیمت آب هم در کاهش مصرف آن موفق نبوده. مثال دیگر هم هزینه‌های بیشتر برای مقابله با مواد مخدر یا جرم است که به در قالب نیروهای بیشتر برای پلیس ظهور می‌کند، اما تاثیر چندانی در کاهش این جرایم ندارد.
در ادامه پاره‌ای از موارد را نام می‌بریم که در آن‌ها پارامترها می‌توانند نقطه اهرمی باشند. اما قبل از آن لازم به یادآوری است که وقتی یک پارامتر وارد دامنه‌ای غیر معمول نسبت به قبل می‌شود، می‌تواند در لیست نقاط اهرمی بالاتر رفته و اهمیت بیشتری یابد.
برای مثال نرخ سود بانکی یا نرخ زاد و ولد در یک حلقه بازخورد مثبت (تقویتی) قرار دارند: با افزایش مقدار سپرده، مقدار سود هم افزایش می‌یابد و با افزایش سود، میزان سپرده بیشتر می‌شود. در چنین حالتی مقدار نرخ سپرده (اینکه چند درصد سپرده به شکل سود به آن اضافه می‌شود) بسیار مهم خواهد بود. به همین خاطر ممکن است سیستم در لبه‌ای از ناپایداری قرار داشته باشد که کوچکترین تغییر در یک عدد، نتایج بزرگی (و بعضا آشوبناک) به همراه داشته باشد.
مقادیر بحرانی آنقدرها که ممکن است به نظر برسد مشهود نیستند. بسیاری از سیستم‌ها به نحوی تکامل یاقته‌اند که بسیار دورتر از محدوده مقادیر بحرانی به سر می‌برند. به همین خاطر پارامترها معمولا ارزش توجه بیش از حد ندارند.
در ادامه داستانی را در این رابطه می‌خوانیم:
وقتی که صاحب ملک شدم، زمان و انرژی زیادی را صرف این کردم که متوجه شوم مقدار اجاره منصفانه چقدر است.
تلاش کردم تمامی متغیرها را در نظر بگیرم:
- درآمد نسبی مستاجرهایم
- نیاز خودم به درآمد و جریان وجه نقد
- چه هزینه‌هایی مصرفی و چه مواردی سرمایه‌ای بودند
- دارایی در مقابل نسبت سود در پرداخت وام
- ارزش کار من بر روی خانه
- و…
اما به جای خاصی نرسیدم. نهایتا پیش کسی رفتم که در زمینه مشاوره مالی تخصص داشت. او گفت: تو به نحوی عمل می‌کردی که گویی اجاره منصفانه یک مقدار شفاف و مشخص است و هر مقداری بالاتر از آن اجحاف در حق مستاجر و پایین‌تر از آن اجحاف در حق خودت خواهد بود. اما در واقع یک ناحیه بزرگ خاکستری وجود دارد که در آن هر دو طرف معامله‌ای خوب یا منصفانه خواهند داشت. پس نگران نباش و به زندگیت ادامه بده.
11- اندازه بافرها (Buffer) و سایر انباره‌های پایدار کننده نسبت به اندازه جریان‌ها
یک وان حمام بزرگ را با نرخ کم ورود و خروج آب در نظر بگیرید. حال یک نمونه دیگر را فرض کنید که وان کوچک است و سرعت جریان در آن بالاست. مثل یک دریاچه و یک رودخانه. ما درباره سیل‌های مخرب در رودخانه‌‌ها بیشتر از دریاچه‌ها می‌شنویم. چون انباره‌هایی که نسبت به جریاناتشان بزرگ باشند، نسبت به انواع کوچکتر پایداری بیشتری دارند. در شیمی و حوزه‌های دیگر هم به چنین انباره‌های متعادل کننده‌ای، بافر گفته می‌شود.
به خاطر همین قدرت پایدارسازی انباره‌هاست که در حساب پس‌انداز خود پول نگه می‌داریم و به جریان پول در جیب خود اعتماد نمی‌کنیم. فروشگاه‌ها هم به جای اینکه بر اساس درخواست مشتری در لحظه تامین محصول کنند، برای خود موجودی انبار در نظر می‌گیرند. یکی از دلایل نگهداری از حیوانات درحال انقراض، بیش از حداقل تعداد برای بقا نیز همین می‌باشد.
معمولا می‌توان یک سیستم را با افزایش ظرفیت بافر آن پایدار کرد. اما بزرگ شدن این ظرفیت معادل از دست دادن انعطاف‌پذیری در سیستم است. چرا که سرعت عکس‌العمل پایین می‌آید. از طرفی ساخت و نگهداری برخی بافرها مثل منبع آب یا انبارهای محصول، می‌توانند بسیار گران تمام شود.
کسب و کارهایی که برای ناب کردن خود از تولید به هنگام استفاده می‌کنند (مانند تویوتا) توانسته‌اند هزینه آسیب‌پذیر بودن خود در برابر نوسانات بازار را به زیر این هزینه‌های انبارداری برسانند. از طرفی این انبارهای بسیار کوچک در تولید Just In Time آن‌ها را قادر ساخته نسبت به تغییرات تقاضا انعظاف پذیر باشند.
گاهی توان اهرمی بسیار بالایی در تغییر اندازه بافرها وجود دارد. قبلا هم دیدیم که چطور می‌توان با کاهش یا حذف آن‌ها تاخیر را در سیستم از بین برد. با این حال معمولا انباره‌ها ماهیت فیزیکی دارند و تغییر آن‌ها ساده نیست.
به عنوان مثال ذخیره کلسیم بیشتر در خاک یک منطقه، آن را در برابر باران اسیدی مقاوم‌تر می‌کند. اما می‌دانیم که تغییر میزان کلسیم در یک منطقه، نقطه اهرمی خوبی برای کاهش آثار تخریبی باران اسیدی نیست.
به همین خاطر اندازه بافرها در لیست نقاط اهرمی جایگاه بالایی ندارد.
10- ساختار انباره‌ها و جریان‌های مواد، و گره‌های تقاطع (مثل شبکه‌های حمل، ساختار سنی جمعیت، جریان نیتروژن در خاک)
ساختار انتقال، انباره‌ها و جریان‌ها و چیدمان فیزیکی آن‌ها می‌تواند تاثیر بزرگی روی نحوه عملکرد سیستم داشته باشد. وقتی سیستم جاده‌ای طوری طراحی شود که مسافران برای رفتن از یک نقطه به نقطه دیگر مجبور به عبور از ناحیه‌ای مرکزی باشند، شاهد آلودگی، ترافیک و تاخیرهای حرکتی بسیار در آن محدوده خواهیم بود. در چنین حالتی اعمال محدودیت‌های ترافیکی، چراغ‌های راهنمایی و سرعت‌گیر در مسیر راهگشا نخواهد بود.
تنها راه اصلاح سیستمی که اشتباه پایه‌گذاری شده، بازسازی آن در صورت امکان است. اما بازسازی فیزیکی معمولا کندترین و گران‌ترین نوع تغییر در سیستم است. به زبان ساده: برخی از ساختارهای انباره و جریان قابل تغییر نیستند.
افزایش جمعیت ایران در دهه 60 ابتدا فشاری را بر مدارس ابتدایی تحمیل کرد، سپس دبیرستان‌ها، سیستم دانشگاهی، تامین شغل و منزل و پس از آن باید شاهد فشار آن بر روی سیستم تامین اجتماعی و بازنشستگی باشیم. اما کار خاصی از ما بر نمی‌آید، چرا که 5 ساله‌ها 6 ساله می‌شوند، 6 ساله‌ها 7 ساله می‌شوند و …، آن هم به طور توقف ناپذیر.
همین حقیقت برای حضور مولکول‌های CFC در لایه ازن هم صادق است. سرعت خروج آن‌ها بسیار کم است و عمر بالایی دارند، از طرفی سرعت تولیدشان توسط صنایع مختلف تغییر خاصی نمی‌کند.
ساختار فیزیکی در یک سیستم اهمیت حیاتی دارد اما به ندرت جزو نقاط اهرمی است. چرا که تغییر آن سریع یا ساده نیست. در واقع توان اهرمی آن در طراحی درست در ابتدای ساخت سیستم قرار دارد. پس از ساخت سیستم، اهرم در فهم محدودیت‌ها و نقاط گلوگاهی آن قرار دارد. و همچنین استفاده از آن با حداکثر اثربخشی و بازداشتن نوسانات و ازدیادهایی که باعث ایجاد فشار روی ظرفیتش می‌شود.
در مطلب بعدی با دو نمونه دیگر از نقاط اهرمی که اهمیت بیشتری نسبت به این موارد دارند بیشتر آشنا خواهیم شد.
سایر مطالب تفکر سیستمی:
- در سیستم پیچیده دینامیک بال پروانه طوفان به پا می‌کند
- هر سیستم یک مجموعه است و نه بالعکس
- هدف، روح نا پیدای سیستم
- مراقب کوه یخ سیستم‌ها باشیم
- دشمن را ملاقات کردیم : خود ما! (قسمت اول)
- دشمن را ملاقات کردیم : خود ما! (قسمت دوم)
- مثال‌هایی از مقاومت در برابر سیاست
- مقاومت علی سیاست: اشکال در سیستم یا سیاست؟
- بازخور (فیدبک): دستان پشت پرده سیستم‌ها
- وبسایت‌هایی برای مطالعه تفکر سیستمی
- تفکر سیستمی: یک جهان‌بینی عملیاتی (قسمت اول)
- تفکر سیستمی: یک جهان‌بینی عملیاتی (قسمت دوم)
- تفکر در زمینه‌ی تفکر سیستمی: چطور می توانیم راحت تر به آن تجهیز شویم؟
- 7 مهارت اساسی اندیشیدن (ابزارهای تفکر سیستمی)
- تفکر سیستمی: چه چیزی؟ چرا؟ چه زمانی؟ کجا؟ وچطور؟
- تفکر سیستمی: نیاز رهبران برای رشد پایدار کسب و کار
- معرفی چند کتاب تفکر سیستمی
- مربی‌گری و تسهیل تفکر سیستمی در سازمان
- 6 گام سیستمی اندیشیدن در عمل
- چطور ساختار سیستمی را ببینیم؟
- تفکر دینامیک (پویا) چیست؟
- ماتریس استقرار چشم انداز: چارچوبی برای تغییرات بزرگ
- از تفکر رویداد محور تا تفکر سیستمی
- کلیپ تفکر سیستمی
- مدل ذهنی چیست؟
- مدل های ذهنی و مدل‌سازی دینامیک سیستم ها
- معرفی سه ابزار تفکر سیستمی تحت وب
- مسئولیت پذیری سازمانی : چطور جلوی یکی از سنگین‌ترین هزینه‌های سازمانمان را بگیریم؟
- سطوح مسئولیت پذیری سازمانی : درمانی برای پدیده‌ای خطرناک در سازمان
- تئوری‌پردازی برای خلق حلقه های علت و معلولی
- استفاده از نمودارهای حلقه علیت برای شفاف کردن مدل ذهنی
- شناسایی تاخیر ؛ چطور در سازمان در فرصت کمتر کار بیشتری انجام دهیم
- چرا معضل ترافیک کلانشهرها ساخت اتوبان و بزرگراه نیست؟
- معرفی تفکر سیستمی به سازمان ؛ چطور دیگران را با خود همراه کنیم؟
- عشق در تفکر سیستمی [ویدئو]: مثالی عملی در زندگی روزانه
- تفکر سیستمی و سازمان ناب : چطور تویوتا نوسانات بازار را در خود حل کرد
- تفکر سیستمی و چاقی : چرا گرسنگی راه لاغر شدن نیست؟
- تفکر سیستمی و اضافه وزن (2): سیستم بدن را بشناسیم و لاغر شویم
- نقطه اهرمی چیست؟ 12 نوع آن از دید تفکر سیستمی
- نقاط اهرمی در سیستم‌ها (1): معرفی سه نمونه آن
- نردبان استنتاج: چطور به کمک این مدل از سوء برداشت جلوگیری کنیم؟
- سطوح فهم از دید تفکر سیستمی: رویداد، الگو، ساختار و چشم‌انداز
- زبان تفکر سیستمی: چطور با تغییر زبان دنیا را واقعی‌تر ببینیم؟
- حلقه های علت و معلولی: سنگ بناهای سیستم‌های دینامیکی
- حلقه های علیت تا دیاگرام گرافیکی عملکرد : ابزار قدرتمند تفکر سیستمی
- تفکر سیستمی با راسل ایکاف [ویدئو]
- سیستم‌ها با راسل ایکاف [ویدئو]: چرا نظام سلامت و آموزش به ما ضرر می‌زنند؟
- تفکر ساختارمند : گله گاو شیرده و تیم فروش چه شباهتی به هم دارند؟
